Մեքենաշինության նշանակությունը երկրի տնտեսական կյանքում շատ մեծ է: Չկա մարդ գործունեության մի բնագավառ, որտեղ չկիրառվի մեքենաշինության այս կամ այն ենթաճյուղի թողարկած արտադրանքը: Գլխավորապես մեքենաշինության շնորհիվ է, որ կատարվում են տնտեսության տեխնիկական վերազինում, արտադրության ավտոմատացում, կոմպյուտերացում:
Շնորհիվ մեքենաշինության վճռական դերի տնտեսության բոլոր ճյուղերի համար` այդ ճյուղի աճի տեմպը սովորաբար ավելի բարձր է լինում, քան մյուս ճյուղերինը:
Եթե որեւէ երկրում կա զարգացած մեքենաշինություն, դա նշանակում է, որ բարձր են այդ երկրի տնտեսական զարգացման մակարդակը եւ արտադրական մշակույթը:
Մինչխորհրդային Հայաստանում մեքենաշինության ճյուղն ըստ էության բացակայում էր: Խորհրդային տարիներին այն դարձավ արդյունաբեր թյան առաջատար եւ ամենաարագ զարգացող ճյուղը: Այն առաջին տեղն էր գրավում բոլոր հիմնական տնտեսական ցուցանիշներով: Նրան բաժին էր ընկն մ հանրապետ թյան արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 1/3-ից ավելին, արտադրանքն արտահանվում էր արտասահմանյան տասնյակ երկրներ:
Մեքենաշինական առաջին խոշոր գործարանները մեր երկրում հիմնադրվել են 1940-ական թվականներին: Դրանց հաջորդող ընդամենը 3-4 տասնամյակների ընթացքում մեքենաշինության ճյուղն այնքան զարգացավ, որ երկրում տիրապետող դիրք գրավեց: Ի՞նչ պայմաններ նպաստեցին խորհրդային տարիներին մեքենաշինության այդպիսի արագ թռիչքին: Չէ՞ որ այնպիսի կարևոր պայման, ինչպիսին սև մետաղների արտադրությունն է, Հայաստան մ գրեթե բացակայում էր: «Գաղտնիքն» այն է, որ մյուս` նպաստավոր պայմանները շատ ավելի զորեղ գտնվեցին:
Դրանք էին.
Առաջին` արագ աճող աշխատանքային ռեսուրսները, որոնք աչքի էին ընկնում համեմատաբար բարձր կրթական մակարդակով: Իսկ դա հեշտացնում էր մեքենաշինությանը ինժեներատեխնիկական որակյալ բանվորական կադրերով ապահովելը:
Երկրորդ` հանրապետությունում թողարկվում էին գրեթե բոլոր հիմնական նյութերը, որոնք անհրաժեշտ են մեքենաներ արտադրելու համար` պղինձ ալյումին, էլեկտրալարեր, պլաստմասսա, ապակյա թելեր այլ մեկուսիչ նյութեր, տեխնիկական բյուրեղաքարեր, լաքեր, ներկեր եւ այլն:
Երրորդ` մեքենաշինական արտադրանքի նկատմամբ մեծ պահանջարկ էր ներկայացնում ոչ միայն տեղական, այլև նախկին ԽՍՀՄ տարբեր հանրապետությունների և արտասահմանյան բազմաթիվ երկրների տնտեսությունը:
Այս պայմաններն էլ հենց որոշել են մեր երկրի մեքենաշինական համալիրի արտադրական դիմագիծը և ճյուղային կառուցվածքի գլխավոր առանձնահատկությունները:
Մեր երկրի մեքենաշին թյան ճյուղային կառուցվածքի գլխավոր առանձնահատկությունը ոչ մետաղատար, գիտատար աշխատատար, արտադրական բարձր մշակույթ պահանջող ենթաճյուղերի գերակշռությունն էր:
Այդ ենթաճյուղերի` էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության, հաստոցաշինության և սարքաշինության արտադրանքի ծավալներով Հայաստանը նախկին ԽՍՀՄ- մ գրավում էր առաջին տեղերից մեկը: Զգալի թիվ էին կազմրմ նաև այն գործարանները, որոնք սերտ կապերի մեջ էին ԽՍՀՄ-ի պաշտպանական նշանակության ձեռնարկությունների հետ եւ մասնակցում էին զենքի զինամթերքի արտադրություններին:
Էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերությունը ՀՀ-ն մեքենաշինական համալիրի ամենազարգացած ենթաճյուղն էր: Մինչ ճգնաժամը դրան բաժին էր ընկնում ամբողջ մեքենաշինության համախառն արտադրանքի կեսը:
Բազմազան էր Հայաստանի էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության արտադրանքը: Հատկապես մեծ ծավալ էին կազմում տարբեր հզորության շարժական էլեկտրակայանները, ուժային տրանսֆորմատորները, գեներատորները, էլեկտրաշարժիչները, էլեկտրազոդման սարքերը, էլեկտրալամպերը, էլեկտրական հաշվիչները եւ կաբելները, որոնք ամբողջ ԽՍՀՄ տարածքում ունեին մեծ պահանջարկ:
Այս ենթաճյուղի ձեռնարկություններից հատկապես լայն ճանաչում ունեին Երանի էլեկտրամեքենաշինական, էլեկտրալամպերի, կաբելի և էլեկտրատեխնիկական գործարանները: Համեմատաբար փոքր ձեռնարկություններ ունեին Գյումրի, Վանաձոր, Կապան, Գորիս և Գավառ քաղաքները:
Նշված ձեռնարկություններն այժմ չեն գործում, կամ գործում են մասամբ, խիստ նվազել են դրանց արտադրանքի ծավալները, փոխվել են նաև թողարկվող արտադրատեսակները:
Հաստոցաշինական, գործիքաշինական ենթաճյուղը թողարկում էր տարբեր տեսակի մետաղահատ ևմքարհատ հաստոցներ, ալմաստե հատիչներ, կտրիչ գործիքներ և այլն:
Խոշոր ձեռնարկություններից հայտնի էին հատկապես Երևանի հաստոցաշինական, ֆրեզերային հաստոցների, «Ալմաստ» (արհեստական ալմաստների եւ ալմաստե գործիքների), Չարենցավանի հաստոցաշինական գործիքաշինական և Վանաձորի ճշգրիտ հաստոցների գործարանները, որոնք այժմ գործում են մասնակիորեն:
Կարևոր հեռանկարային ենթաճյուղ է սարքաշինությունը, ավտոմատացման միջոցների կառավարման համակարգերի արտադրությունը: Այս ենթաճյուղի ձեռնարկություններում թողարկվում էին ժամացույցներ (3- րդ տեղը նախկին ԽՍՀՄ- մ), պոմպեր, չափման միջոցներ, կառավարման ավտոմատացված համակարգեր և այլն (Երեւան,Գյ մրի, Վանաձոր): Այս ենթաճյուղի ձեռնարկությունների մեծ մասը նույնպես չեն գործում:
ՀՀ մեքենաշինական համալիրի ամենաերիտասարդ ենթաճյուղը ռա- դիոէլեկտրոնային արդյունաբերությունն է: Այն թողարկում է գլխավորապես էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենաներ, ռադիոսարքեր, կապի միջոցներ, կիսահաղորդիչներ: Այս բնագավառի խոշորագույն ձեռնարկություններն են «Հրազդան-մեքենա», Երեւանի «Տրանզիստոր», «Մարս» գործարաններն միավորները: ՀՀ մեքենաշին թյան տեղաբաշխումն ունի իր յուրահատկությունները: Այն ենթաճյուղերը, որոնք բնորոշ են մեր հանրապետ թյանը (հիշե՛ք դրանք), սովորաբար տեղաբաշխվում են ոչ թե հումքի կամ էներգիայի աղբյուրների մոտ, այլ այն վայրերում, որտեղ շատ են աշխատանքային ռեսուրսները: Իսկ դուք գիտեք, որ մեր քաղաքներում խոշոր գյուղերում միշտ էլ աշխատանքային ազատ ռեսուրսներ են եղել: Նշենք ՀՀ մեքենաշինության տեղաբաշխման մի քանի առանձնահատկություններ: Առաջին` ճյուղն ունի ցրված տեղաբաշխում: Ի տարբերություն էներգետիկ, մետալուրգիական քիմիական արդյունաբերության ճյուղերի, որոնք տեղաբաշխված են մի քանի հզոր կենտրոններում` մեքենաշինությունը ցրված է հանրապետության տարբեր քաղաքներում եւ նույնիսկ մի շարք խոշոր գյուղերում: Երկրորդ` մեքենաշինության ցրված տեղաբաշխման ընդհանուր պատկերում առանձնանում է Երևանը, որն ունի գրեթե բոլոր այն ճյուղերն ենթաճյուղերը, որոնք առկա են ընդհանրապես ամբողջ հանրապետությունում: Մյուս խոշոր, բազմաճյուղ կենտրոններն են` Գյումրին, Վանաձորը, Հրազդանը, Աբովյանը, Չարենցավանը: Ներկայումս շուկայական տնտեսության զարգացման, մեքենաշինական ձեռնարկությունների սեփականաշնորհման և ապապետականացման պայմաններում դրանց մի մասը չի գործում, իսկ մի մասն էլ աշխատում է փոքր հզորությամբ: Դրա գլխավոր պատճառը սպառման շուկայի բացակայությունն է և այլ երկրներում գտնվող ձեռնարկությունների հետ արտադրական կապերի խզումը: Ճյուղի բաժինը ՀՀ-ն տնտեսության մեջ և արտահանման ծավալներում էապես նվազել է: Այս ճյուղի հետագա զարգացումը պահանջում է կառուցվածքային լուրջ վերափոխումներ: Շուկայի պահանջներից ելնելով` հանվում են մի շարք հին արտադրատեսակներ, ներդրվում են նորերը: